وقتی صحبت از فیزیوتراپی به میان می‌آید، بسیاری از بیماران تصویری از تمرینات کششی یا ماساژ در ذهن دارند. اما یکی از مهم‌ترین ابزارهایی که در فیزیوتراپی مدرن به‌کار گرفته می‌شود، دستگاه برق یا همان الکتروتراپی است. دستگاهی که شاید در نگاه اول کمی نگران‌کننده به‌نظر برسد، اما در واقع نقشی بی‌خطر و بسیار مؤثر در کاهش درد، شل کردن عضلات و تحریک سیستم عصبی ایفا می‌کند. پرسش «دستگاه برق فیزیوتراپی چیست» یکی از رایج‌ترین سؤالات بیماران در جلسات ابتدایی درمان است؛ سؤالی که اگر با توضیحی درست پاسخ داده شود، می‌تواند از بسیاری ترس‌ها، برداشت‌های نادرست و مقاومت بیماران جلوگیری کند.
در این مقاله، به‌دور از اصطلاحات پیچیده پزشکی، بررسی می‌کنیم که دستگاه برق فیزیوتراپی چگونه کار می‌کند، چه کاربردهایی دارد، در چه شرایطی مورد استفاده قرار می‌گیرد، چه اثراتی بر بدن دارد و آیا عوارضی برای آن وجود دارد یا خیر.
دستگاه برق فیزیوتراپی چیست و بر چه اساسی عمل می‌کند؟
دستگاه برق فیزیوتراپی که در علم پزشکی با عنوان «الکتروتراپی» یا به‌طور خاص‌تر «TENS» شناخته می‌شود، ابزاری است که با استفاده از جریان‌های الکتریکی خفیف، عصب‌ها یا عضلات را تحریک می‌کند. جریان برق در این دستگاه‌ها بسیار ملایم و کنترل‌شده است و معمولاً در سطحی پایین‌تر از آستانه درد تنظیم می‌شود تا بدون آسیب به بافت، عملکرد عصبی یا عضلانی بهبود یابد. این تحریکات الکتریکی، از طریق الکترودهایی که روی پوست قرار می‌گیرند، به بدن منتقل می‌شود.
مکانیسم اصلی این دستگاه بر اساس نظریه «دروازه درد» (Gate Control Theory) است؛ به این معنا که تحریک الکتریکی می‌تواند مسیرهای عصبی مربوط به درد را موقتاً مسدود کند و در نتیجه مغز، پیام درد را کمتر دریافت کند. همچنین در برخی مدل‌ها، تحریک باعث ترشح مواد ضد درد طبیعی مانند اندورفین در بدن می‌شود که تسکین طبیعی درد را فراهم می‌کند.
کاربردهای رایج دستگاه برق در فیزیوتراپی چه هستند
الکتروتراپی کاربردهای بسیار متنوعی در حوزه فیزیوتراپی دارد و بسته به نوع مشکل، هدف درمانی متفاوتی دنبال می‌کند. مهم‌ترین موارد استفاده از دستگاه برق در فیزیوتراپی عبارت‌اند از:
- کاهش دردهای عضلانی و مفصلی
- کاهش دردهای عصبی مانند سیاتیک یا نوروپاتی
- کاهش اسپاسم و گرفتگی عضلات
- تقویت عضلات ضعیف‌شده یا تحلیل‌رفته
- بهبود گردش خون در ناحیه آسیب‌دیده
- تسریع روند ترمیم بافت‌های عضلانی یا عصبی
- کمک به بازآموزی عملکرد عصبی در بیماران سکته مغزی یا ضایعه نخاعی
در مرکز فیزیوتراپی درمانگاه زعفرانیه، استفاده از دستگاه‌های الکتروتراپی به‌صورت مرحله‌ای و مطابق با پروتکل‌های روز دنیا انجام می‌شود و بسته به پاسخ بدن بیمار، شدت جریان و زمان درمان به‌صورت دقیق تنظیم می‌گردد.
چه نوع دستگاه‌هایی در دسته الکتروتراپی قرار می‌گیرند؟
الکتروتراپی یک نام عمومی برای چند نوع دستگاه است که هر یک عملکرد متفاوتی دارند. در جدول زیر انواع رایج این دستگاه‌ها، مکانیسم اثر و کاربرد اصلی‌شان آورده شده است:
| نوع دستگاه | مکانیسم اثر | کاربرد اصلی |
| TENS | تحریک عصب با جریان فرکانس پایین | تسکین دردهای عضلانی و عصبی |
| EMS (تحریک عضله) | انقباض عضله از طریق تحریک مستقیم | تقویت عضلات ضعیف یا تحلیل‌رفته |
| Interferential Therapy | امواج متقاطع با عمق نفوذ بالا | کاهش دردهای عمیق مفصلی و کمردرد |
| Russian Current | تحریک عضلات با شدت بالا | بازآموزی عضله در بیماران پس از جراحی |
| Microcurrent Therapy | جریان‌های میکرو برای ترمیم سلولی | تسریع بازسازی بافت و کاهش التهاب |
هر کدام از این دستگاه‌ها بر اساس ارزیابی اولیه فیزیوتراپیست و نیاز خاص بیمار انتخاب می‌شوند. استفاده نادرست یا انتخاب اشتباه دستگاه می‌تواند اثرگذاری را کاهش دهد، بنابراین دانش تخصصی و تجربه بالینی در بهره‌گیری از آن‌ها اهمیت زیادی دارد.
آیا دستگاه برق فیزیوتراپی دردناک است یا احساس آن طبیعی است؟
یکی از نگرانی‌های شایع بیماران، تجربه جریان الکتریکی روی پوست و احتمال دردناک بودن آن است. واقعیت این است که دستگاه برق فیزیوتراپی نه‌تنها دردناک نیست، بلکه اغلب بیماران آن را با احساس ملایم گزگز یا لرزش سبک توصیف می‌کنند. شدت این حس، کاملاً تحت کنترل فیزیوتراپیست قرار دارد و می‌توان آن را بر اساس آستانه تحمل بیمار تنظیم کرد. در مراحل اولیه درمان، جریان معمولاً با شدت پایین آغاز می‌شود و اگر بدن واکنش مثبت نشان دهد، در جلسات بعدی به‌تدریج افزایش می‌یابد.
همچنین پوست در نواحی مختلف بدن نسبت به تحریک الکتریکی حساسیت متفاوتی دارد. ناحیه کمر یا ران ممکن است کمتر از ساعد یا گردن تحریک‌پذیر باشد. بنابراین یکی از مهارت‌های فیزیوتراپیست تنظیم محل قرارگیری الکترودها، زمان اعمال جریان و شدت آن به‌گونه‌ای است که بیمار در عین دریافت اثر درمانی، کمترین ناراحتی را تجربه کند. در مرکز فیزیوتراپی درمانگاه زعفرانیه، پیش از شروع هر جلسه، از بیمار درباره احساسش حین درمان پرسیده می‌شود و درمانگر متناسب با بازخورد بیمار، تغییرات لازم را اعمال می‌کند.
عوارض احتمالی دستگاه برق در فیزیوتراپی چه هستند؟
الکتروتراپی به‌طور کلی درمانی ایمن محسوب می‌شود، اما مانند هر روش درمانی، در شرایط خاص ممکن است عوارضی پدید آید. شایع‌ترین واکنش‌ها، نه عارضه واقعی بلکه پاسخ طبیعی بدن به تحریک الکتریکی هستند. برای مثال، برخی بیماران ممکن است پس از جلسه دچار کمی قرمزی پوست، احساس خستگی موضعی عضله یا کوفتگی شوند که ظرف ۲۴ ساعت برطرف می‌شود.
اما در موارد نادر، حساسیت پوستی به چسب الکترود، احساس سوزش در صورت استفاده از جریان بیش از حد، یا افزایش موقت درد گزارش شده است. این واکنش‌ها معمولاً ناشی از عدم تنظیم درست دستگاه یا کاربرد آن در بیمارانی است که شرایط خاص دارند. در چنین مواردی، بلافاصله باید جریان قطع و درمان متوقف شود. پیشگیری از این عوارض در گرو آموزش درست، ارزیابی دقیق وضعیت بیمار و استفاده از تجهیزات استاندارد است.
چه کسانی نباید از دستگاه برق فیزیوتراپی استفاده کنند؟
هرچند الکتروتراپی روش بسیار مفیدی است، اما برای همه بیماران مناسب نیست. گروه‌هایی وجود دارند که استفاده از دستگاه برق برای آن‌ها می‌تواند خطرناک یا کم‌اثر باشد. بیمارانی که به دلایل پزشکی خاص در معرض تشنج هستند، یا دچار بیماری‌های قلبی با باتری قلب (پیس‌میکر) هستند، نباید از این روش استفاده کنند. همچنین بانوان باردار، به‌ویژه در سه‌ماهه اول، باید از الکتروتراپی در نواحی شکم یا پایین‌تنه پرهیز کنند.
افرادی که دارای زخم‌های باز یا سوختگی در ناحیه مورد درمان هستند، باید تا زمان بهبودی کامل، از اعمال جریان الکتریکی روی آن ناحیه خودداری کنند. در کل، این نوع درمان برای گروه‌های خاص باید با هماهنگی پزشک معالج و پس از ارزیابی کامل انجام شود.
تفاوت دستگاه برق خانگی و دستگاه حرفه‌ای فیزیوتراپی در چیست؟
در سال‌های اخیر، دستگاه‌های الکتروتراپی خانگی با عنوان TENS قابل حمل وارد بازار شده‌اند که معمولاً برای کاهش دردهای خفیف یا مزمن در منزل استفاده می‌شوند. اگرچه این دستگاه‌ها از نظر ظاهری شباهت‌هایی به تجهیزات حرفه‌ای دارند، اما از نظر عملکرد، دقت و قابلیت تنظیم، تفاوت‌های بسیار زیادی با نسخه‌های کلینیکی دارند. دستگاه‌های خانگی معمولاً شدت جریان کمتری دارند، تنظیمات محدودی ارائه می‌دهند و برای ایمنی بیشتر، روی بازه محدودی از فرکانس و ولتاژ قفل شده‌اند.
در مقابل، دستگاه‌های حرفه‌ای که در مراکزی مانند درمانگاه زعفرانیه استفاده می‌شوند، به فیزیوتراپیست اجازه می‌دهند تا با توجه به نوع آسیب، محل درد، سن بیمار و واکنش بدن، جریان دقیق، زمان و الگوی پالس را تنظیم کند. همچنین امکان استفاده از انواع جریان (مانند متقاطع، روسی، فرکانس بالا و پایین) تنها در مدل‌های تخصصی وجود دارد. بنابراین، اگرچه دستگاه‌های خانگی می‌توانند به‌عنوان مکملی برای مدیریت درد کاربرد داشته باشند، جایگزینی برای درمان کلینیکی محسوب نمی‌شوند.
نقش الکتروتراپی در برنامه توان‌بخشی بعد از جراحی‌ها
پس از عمل‌های جراحی، معمولاً عضلات دچار بی‌تحرکی طولانی، ضعف، آتروفی و کاهش جریان خون می‌شوند. تحریک الکتریکی می‌تواند به بازگشت قدرت عضله، جلوگیری از تحلیل بافتی و بازآموزی سیستم عصبی کمک کند. این روش در بازتوانی پس از تعویض مفصل زانو، جراحی دیسک کمر، ترمیم پارگی رباط زانو، یا حتی در بیمارانی که سکته مغزی داشته‌اند، نتایج بسیار قابل توجهی داشته است.
در این مرحله، جریان الکتریکی به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که با منقبض کردن عضلات ضعیف یا غیرفعال، عملکرد آن‌ها را مجدداً به مغز یادآوری کند. همین فرآیند، مسیرهای عصبی را فعال می‌سازد و از خشک شدن مفاصل یا تحلیل بیشتر جلوگیری می‌کند.
نقش دستگاه برق در تسریع روند بهبودی چگونه است
اگر بخواهیم مزیت اصلی الکتروتراپی را در یک جمله خلاصه کنیم، باید گفت که این دستگاه‌ها نه‌تنها تسکین‌دهنده درد هستند، بلکه فرآیند بهبود را سریع‌تر و مؤثرتر می‌کنند. با تحریک عضلات، کاهش اسپاسم، افزایش گردش خون و بهبود عملکرد عصبی، بدن در وضعیت بهتری برای ترمیم قرار می‌گیرد. در بیمارانی که به‌دلیل بی‌تحرکی عضله‌شان تحلیل رفته، استفاده از EMS کمک می‌کند تا عضله بدون تحرک فعال شود و از آتروفی جلوگیری شود.
در بیمارانی با دردهای مزمن، مانند آرتروز، سیاتیک یا کمردردهای طولانی‌مدت، تحریک مکرر سیستم عصبی باعث کاهش تدریجی آستانه درد و در نهایت بهبود پایدار در کیفیت زندگی می‌شود. از طرفی، در آسیب‌های حاد عضلانی مانند کشیدگی، پارگی جزئی یا رگ‌به‌رگ شدن، استفاده کنترل‌شده از الکتروتراپی باعث می‌شود فاز التهاب سریع‌تر طی شود و درد با سرعت بیشتری کاهش یابد.
جمع‌بندی نهایی
دستگاه برق فیزیوتراپی با مکانیسم‌های علمی و بدون نیاز به دارو یا جراحی، می‌تواند در درمان بیماری‌های مختلف اسکلتی‌عضلانی و عصبی نقشی کلیدی داشته باشد. با اینکه استفاده از آن در برخی بیماران نیاز به احتیاط دارد، در صورت رعایت اصول علمی، یکی از ایمن‌ترین روش‌های فیزیوتراپی محسوب می‌شود.
برای تجربه درمانی استاندارد و اطمینان از کاربرد درست دستگاه، مراجعه به مراکز معتبر مانند مرکز فیزیوتراپی درمانگاه زعفرانیه در شمال تهران توصیه می‌شود. در این مرکز، تمامی تجهیزات طبق استانداردهای جهانی تنظیم شده‌اند و برنامه درمانی بر اساس ارزیابی دقیق و پاسخ بدن بیمار تنظیم می‌گردد. شناخت علمی، اعتماد به تخصص و پایبندی به پروتکل‌های درمانی، سه پایه‌ای هستند که اثربخشی الکتروتراپی را تضمین می‌کنند.
